We vergeten het wel eens, maar Nederland is een van de best bestuurde landen ter wereld. Dat komt onder andere doordat we verschillende overheidslagen hebben, met ieder hun eigen taken en verantwoordelijkheden. Binnen deze overheidslagen werken professionele en integere ambtenaren. Beide zijn cruciaal voor een goed functionerende democratie en mogen we niet voor lief nemen. Om de vele complexe uitdagingen van vandaag en morgen, zoals de klimaatverandering, de energietransitie en de krapte op de woningmarkt, goed het hoofd te bieden, is het cruciaal dat deze overheidslagen nauw met elkaar samenwerken.

Samenwerken vergt daarnaast een luisterend oor, voorbij je eigen belang kijken, oprecht nieuwsgierig zijn en de opgave centraal stellen. Als directeur-generaal Openbaar Bestuur en Democratische Rechtsstaat bij het ministerie van BZK, zet ik mij hier dagelijks met vele collega’s voor in. Er is ook echt veel werk aan de winkel: niet alleen in de grote steden, maar ook in de regio zijn er veel uitdagingen. Mensen voelen zich daar niet altijd gehoord en gezien door ‘Den Haag’. Toen ik gemeentesecretaris was van Bronckhorst, mocht ik bijdragen aan de totstandkoming van de P10, een samenwerkingsverband van plattelandsgemeenten, bedoeld om de opgaven van deze gemeenten beter voor het voetlicht te brengen. Waar ik toen al van overtuigd raakte en wat ik me nu bij het ministerie nog meer realiseer, is dat we de diverse opgaven in ons land alleen het hoofd kunnen bieden met een integrale aanpak die ruimte creëert voor nieuwe perspectieven. Want veel van de vraagstukken waar we voor staan, laten zich niet op klassieke manieren oplossen.

Daar komt wat mij betreft ook ontwerpkracht om de hoek kijken. Op andere manieren leren werken is namelijk een weerbarstig proces. We kunnen daarbij hulp van buiten goed gebruiken. Ontwerpers zijn bijvoorbeeld goed in staat om verschillende perspectieven te betrekken, te navigeren in onzekerheid én steeds de mens centraal te stellen. Dat vraagt een open houding en de wil om samen te leren. Zo’n proces lukt het best als je fouten mag maken: samen doorlopen versterkt het vertrouwen in elkaar, wat cruciaal is voor samenwerking.  Soms lijkt het alsof we elkaar tegenwerken, terwijl ik denk dat we meestal hetzelfde nastreven. Zoals innovatieadviseur Boudewijn Bugter in dit e-zine betoogt: goede samenwerking is als een relatie, waarin je samen meebeweegt met iedere stap naar verbetering en verandering.

In dit tweede e-zine van Agenda Stad over Ontwerpkracht, word je als bestuurder of beleidsmaker weer geïnspireerd door een aantal mooie praktijkvoorbeelden van de inzet van Ontwerpkracht in verschillende City Deals en lees je de reflectie van Kustaw Bessems over de verkenningsfase van Towndeal Krachtige Kernen.  

Ik geloof dat samenwerking nodig is en altijd leidt tot betere oplossingen. Ik heb ook gemerkt dat we het vaak nog lastig vinden om samenwerking goed in te bedden in onze werkwijze. Ik ben ervan overtuigd dat ontwerpers en ontwerpdenken ons kunnen helpen om anders, frisser en vooral meer mensgericht en vanuit maatschappelijke waarden naar oplossingen te zoeken. Ik hoop dat u deze overtuiging na lezing van dit magazine deelt.

Met vriendelijke groet,
Arne van Hout

Directeur-generaal Openbaar Bestuur en Democratische Rechtsstaat
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

Strik werkt al langer voor Agenda Stad en verschillende City Deals. Creatieve strategie komt in de beleidswereld nog niet veel voor, legt hij uit. “Goed vooraf nadenken hoe je ontwerpt of innoveert gebeurt weinig. Ik heb gemerkt dat het toch vaak draait om meegaan met de wind die op dat moment waait. Dan helpt het   wanneer je even op de pauzeknop drukt en samen nadenkt over hoe ontwerpers zo goed mogelijk kunnen aansluiten.”

Anders denken

Ook Sentel zelf is geen onbekende met ontwerp denken. “Ik kom uit de vastgoedwereld en projectontwikkeling en daar wordt gelukkig in toenemende mate aan conceptontwikkeling gedaan, ook een soort creatieve strategie voor een gebouw of gebied. Een City Deal is een project van lange adem dus loont het de moeite om   goed en zorgvuldig na te denken over wat de kern wordt van het project. Daarom wilden wij    graag met Jurian aan de slag. We willen dingen echt anders gaan aanpakken, nieuwe inzichten proberen te ontwikkelen waarmee beleidsambtenaren bekende problemen op een andere manier kunnen oplossen en onderzoeken wat de opmaat kan zijn voor beter beleid.”

Foto: Jos Sentel, projectleider van de City Deal Dynamische Binnensteden

De City Deal werkt via vier verschillende thema’s met eigen doelstellingen en ambities. Die hebben we vertaald naar 13 concrete projecten waaraan we nu werken. De creatieve strategie moet ambtenaren en andere deelnemers in de City Deal meekrijgen in een nieuwe manier van denken, legt Sentel uit. “Mensen moeten wel leren denken langs andere lijnen, anders krijg je vernieuwing of innovatie die nodig is in deze City Deal niet van de kant. Het is een reflex in beleidsland wanneer iets onbekend is om maar weer een onderzoek bij een bureau uit te zetten Daarbij raakt echter de ‘waarom’-vraag steeds verder uit beeld.”

Ontwerpkracht krijgt vorm

De ontwerpkracht krijgt op drie manieren vorm in de City Deal, legt Strik uit. “De eerste is in het zogeheten motorblok van de City Deal. Samen met Jos en het programmateam denken we na over hoe we innoveren vanzelfsprekend kunnen maken in de City Deal. Hoe kunnen we het zo organiseren dat het voor werkgroepen aantrekkelijk is om te experimenteren?”

De tweede vorm is meer op werkgroep niveau in de 13 projecten. Daar komen de deelnemers bij elkaar om echt aan de slag te gaan binnen een bepaald thema. Strik: “Ze hebben daarbij vaak hulp nodig in de vorm van creatieve werksessies om op een andere manier naar een vraagstuk te leren kijken. Vaak is er ongelooflijk veel kennis in die werkgroepen. Mensen kennen een vraagstuk van voor tot achter. In de werksessies is het de bedoeling om niet die kennis alleen maar uit te wisselen, maar ook te gebruiken om echt tot nieuwe inzichten te komen.”

Een derde manier waarop ontwerpkracht in de City Deal vorm krijgt is door de buitenruimte op te zoeken, gaat Strik verder. “We vragen enkele ontwerpers om vanuit hun bestaande ontwerppraktijk mee te denken over de dynamiek van de binnenstad. Een van de ontwerpers waar me mee werken is Yuri Veerman, die in zijn werk op een visuele manier de rol van vastgoed in de stad onderzoekt.”

Afbeelding: Speculatie-koekjes. Een voorbeeld van een ontwerp van Yuri Veerman

Woonruimte boven winkels

De eerste bijeenkomst waar ontwerpkracht centraal stond, vond plaats op het Drive Festival tijdens de Dutch Design Week in oktober 2023. Daar organiseerden Sentel en Strik namens de City Deal een workshop rond het actuele thema: Hoe kunnen we leegstaande ruimtes boven winkels in de grotere binnensteden benutten? Er ligt namelijk een enorm potentieel in die ruimtes met oog op de woningnood in ons land. “Op dit moment zouden er wel 70.000 woningen kunnen worden gerealiseerd boven winkels in de binnensteden, stelt Sentel. Ware het niet dat wet- en regelgeving in de weg zit.”  

“Het is een hardnekkig probleem waar we het al dertig jaar over hebben. De ruimtes boven winkels blijven maar leegstaan. Het huidige beleid biedt geen mogelijkheden om die ruimtes om te zetten naar bijvoorbeeld woonruimte.  De ruimtes voldoen bijvoorbeeld niet aan   bestemmingsplannen of de juiste vergunningen, omdat ze geen toegang hebben via de achterkant of zijkant, of niet voldoen niet aan de minimale oppervlakte. Dan wordt al snel gezegd dat het niet kan. Vaak genoeg begint een volgende ambtenaar weer opnieuw om te bedenken hoe dit vraagstuk op te lossen. Meestal met een onderzoek naar de situatie. In de workshop wilden we dat anders doen; verder gaan. We begonnen met de vraag: Wat weten we al, wat is er in de afgelopen 25 jaar gedaan en bedacht om dit probleem aan te pakken? En hoe kunnen we al deze kennis en ervaring nu gebruiken als bouwstenen voor nieuwe ontwerpoplossingen?”

“De workshop heeft ons een aantal concrete inzichten opgeleverd waar we ook mee aan de slag gegaan zijn, zoals het oprichten van een coöperatie tussen eigenaren op blokniveau in een binnenstad. Uit de workshop bleek dat je op deze manier als collectief meer voor elkaar kunt krijgen. Daarnaast: het opstellen van een catalogus met ruimtelijke opties om de leegstaande ruimtes te benutten. Dan gaat het om opties voor ontsluiting, verduurzaming, slimme indelingen en modulaire systemen. En tot slot, het creëren van een sociale beweging met studenten, starters en activisten om te denken en te doen – zo ga je van tegenstand naar een soort ‘participatie XL’”, schetst Sentel.

Met de uitkomsten van de workshop hoopt Sentel breder in de City Deal een doorbraak te forceren. “Hoe mooi zou het zijn als we met ontwerpkracht en door op een andere manier naar de vraagstelling te kijken deze impasse kunnen doorbreken en een innovatie weten te realiseren, waardoor er uiteindelijk een generieke aanpak ontstaat voor meer steden?”

Experimenteren met besluitvorming

Een ander project waar ontwerpkracht belang heeft is het project ‘Efficiënte aanpak transformatie binnensteden’. “Daarin ligt de vraag vanuit gemeenten   om na te denken over hoe zij het proces rond bestemmingsplannen op een betere manier kunnen organiseren”, legt Strik uit. “Hoe kunnen gemeentenop een andere manier tot een besluit komen, waarbij ook minderheidsstemmen in de stad een kans krijgen? Ik heb gemeenten voorbeelden laten zien van hoe ontwerpers en kunstenaars een creatieve en experimentele invulling geven aan besluitvorming. Met als oproep om experimenten in de eigen stad en gemeentelijke organisatie aan te gaan, in plaats van een extern bureau inhuren dat vaak in abstracte termen uitlegt hoe het zou kunnen.”

Afbeelding: Hans Hemmert, Level (1997) heeft schoenen ontworpen waardoor iedereen even lang is, een mooi voorbeeld van hoe een level playing field er uit kan zien.

Sentel: “Wat we zo min mogelijk willen, zijn meer rapportages, onderzoeken of inventarisaties. Daar hebben we wel genoeg van. Het bieden van andere perspectieven, het opleveren van iets anders dan een standaard rapport en dat kunnen schetsen via bijvoorbeeld serious gaming of verhalen is volgens mij heel belangrijk. We moeten veel meer verschillende belanghebbenden bij de binnenstad het verhaal laten vertellen, dus niet alleen retailers, beleidsambtenaren en vastgoedbedrijven, maar ook inwoners, kunstenaars, daklozen, vluchtelingen.”

Van vergadertafel naar ontwerptafel

De andere manier van denken die hoort bij ontwerpkracht is overigens niet meteen voor iedereen geschikt, legt Sentel uit. “Even pas op de plaats maken vraagt reflectie, parallelle schakelingen in je hoofd en de verwarring toelaten. Bij sommigen kan dat leiden tot een lichte vorm van paniek of wanhoop. Zorg ervoor dat je die mensen niet kwijtraakt, maar geef ook aandacht aan hun zorgen.  Inzet van ontwerpkracht kost tijd en vraagt uithoudingsvermogen. Iedereen kent die plaatjes wel van heel erg grillig, steeds minder grillig tot op een gegeven moment je wel in een rustiger vaarwater en een bepaalde lijn komt.  Zo kan het met ontwerpkracht ook gaan. .”

Een andere uitdaging is om de juiste timing te vinden, vult Strik aan. “Als je te snel wilt, is er nog geen eigenaarschap bij een werkgroep, is er nog geen draagvlak of zijn ideeën nog niet op elkaar afgestemd. Dan kan een ontwerpinitiatief losgezongen blijven. Aan de andere kant als je te lang wacht kan een briefing helemaal dichtslibben allerlei wensen, verwachtingen en randvoorwaarden. Dat houdt de creativiteit weer tegen.”

Begin daarom klein, adviseert Strik. “Organiseer een ontwerpsessie van een paar uur en kijk wat je ervan vindt. Denk dan eens goed na of er in je vraagstuk ruimte is voor een ontwerper. Het uiteindelijke doel is wat mij betreft om de City Deals van de vergadertafel af te halen en aan de ontwerptafel te krijgen, zodat de betrokken partijen daar samen met de inhoud aan de slag kunnen gaan.”

Foto: Jurian Strik

De crimineel en de brave burger verschillen soms weinig van elkaar

Henk Jan Bierling, Dealmaker bij Innovatieprogramma Agenda Stad: “De afgelopen maanden voerden we veel gesprekken met diverse kleinere gemeenten om tot de kern van de vraag te komen die komende twee jaar leidend is voor deze Deal. Die vraag draait om hoe kleinere gemeenten kunnen omgaan met uitingen van maatschappelijke onrust en ongenoegen binnen de vaak hechte gemeenschappen die het ook zijn.” Treffend is het voorbeeld dat Regien van Adrichem, betrokken als projectleider vanuit Platform 31, geeft: “Boeren waren niet te beroerd om een hoop mest voor de deur van een gemeentehuis te storten, maar tegelijkertijd staken ze ook de handen uit de mouwen om zandzakken te sjouwen toen gevaar voor hoog water in de gemeente dreigde. Ongehoorzaam, soms zelfs crimineel, gedrag en voorbeeldig burgerschap liggen in kleinere gemeenten vaak dichter bij elkaar dan in grote steden. Het is er vaak ‘ons kent ons’ en mensen kijken er ook meer naar elkaar om. Denk aan ‘noabuurschap’ en ‘mienskip’. Maar als er lastige beslissingen op stapel staan, vaak opgelegd vanuit landelijk beleid, ligt de omslag naar opvlammende onrust of erger, op de loer.

Lasagne van problemen

Saskia Tempelman, projectleider bij de afdeling Bestuur en Democratie vertelt:  “Ik maak me al geruime tijd echt zorgen om de groeiende polarisatie in ons land. En ik ervaar dat er in kleinere gemeenten sprake is van een andere dynamiek rond maatschappelijke opgaven. Daarom bedacht ik hoe het zou zijn om gemeenten die met vergelijkbare vraagstukken kampen, met elkaar in contact te brengen en hen de kans te bieden van én met elkaar te leren, op een veilige en gelijkwaardige manier. Daar hebben we inmiddels een paar goede ervaringen mee opgedaan, maar we realiseren ons ook hoe complex de opgaven zijn. Het lijkt soms wel een lasagne van problemen. In de Town Deal gaan we verder onderzoeken hoe we aan de ene kant op een goede manier kunnen aansluiten bij initiatieven die er al zijn en aan de andere kant hopen we ook andere invalshoeken en nieuwe mogelijkheden te ontdekken.”

De blik van de buitenstaander

Kustaw Bessems luistert aandachtig en herkent verschillende aspecten van de verhalen. Zowel door de interviews die hij hield in zijn zoektocht naar een beter openbaar bestuur voor Nederland op basis waarvan hij zijn boek Stuurloos schreef, als door zijn huidige werk als adviseur bij organisatie De Bruggenbouwers. Kustaw vertelt dat hij voorstander is van een zogenoemde ontwerpende aanpak in dit soort processen. “Het is enorm belangrijk dat je je steeds blijft afvragen of je nog steeds de goede vragen stelt bij het vraagstuk en het doel dat je wilt bereiken. Door het proces zo in te richten dat je ruimte neemt om het onbekende te verkennen, kleine stappen te zetten en weer bij te stellen, ontdek je nieuwe gezichtspunten en mogelijkheden”.

Uit het gesprek haalt Kustaw een aantal relevante noties:

• Het organiseren van gelijkwaardige ontmoetingen in een veilige setting lijkt haast vanzelfsprekend, maar is van grote waarde. Het kost tijd om een relatie op te bouwen tussen de deelnemers. Zorg ervoor dat je hierin blijft investeren, zodat het een duurzaam onderdeel is van je Deal.
• In kleinere gemeenten is een andere dynamiek. Terwijl de vraagstukken minstens net zo groot zijn als in grote gemeenten, denk maar aan woningnood, energietransitie en  leefbaarheid. Ambtenaren uit Den Haag komen vaak met de beste intenties aan met kennis, expertise en instrumenten. Maar die werken in kleinere gemeenten anders of niet. Daarom leeft er een gevoel van ‘niet gezien en gehoord voelen door Den Haag’. De vraag is hoe je ervoor kunt zorgen dat ambtenaren echt een luisterende, nieuwsgierige en lerende rol aannemen. Wellicht is het een idee als zij eens stage zouden lopen in kleinere gemeenten.
• Welke eigenheid kenmerkt een kleinschalige gemeente om als leidraad te nemen die helpt om ongewenste gedrag te beïnvloeden? Is bekend vanuit welke waarden een gemeente wil handelen? En past dan het gedrag van inwoners bij die waarden op het moment dat het uit de hand loopt? Kustaw: “We zijn een klein land, maar we onderschatten wel eens hoe groot de sociale en culturele verschillen zijn op maar honderd kilometer afstand. Je kunt onderzoeken hoe je die lokale kracht kunt benutten om het vertrouwen verder op te bouwen en te versterken. Dan is het wel van belang een helder beeld te hebben van de relatie die je als gemeente wilt hebben met je burgers.”
• De verhouding tussen overheid en burgers is de laatste jaren sterk veranderd. Van een ‘onbetrouwbare leverancier’ is de overheid opgeschoven naar een bijna te gedienstige leverancier (u vraagt, wij draaien). Het is beter als die verhouding gelijkwaardiger is. Daarbij mag er overigens ook sprake zijn van een overheid die iets teruglegt bij de gemeenschap. “Dit kunnen we wel voor u regelen, maar dat niet.” Liefdevolle strengheid noemt Kustaw dat.
• Beleid uit Den Haag wordt in kleinere gemeenten vaak als ‘vreemde, lastige invloed van buiten’ gezien, terwijl die kwalificatie niet opkomt als het over allerlei lelijke uitingen op social media gaat die óók van buiten de gemeenschap komen. Dat is op zijn minst eigenaardig, maar er zou ook een aanknopingspunt voor gesprek met burgers in kunnen zitten.
• Onderschat de kracht van hulp vragen niet. Als een gemeente aangeeft dat ze ergens hulp bij nodig heeft, laat ze zien dat inwoners van waarde zijn.

Burger vindt Kustaw trouwens een uitstekend woord. Bij burgerschap horen zowel rechten als plichten. Burger zijn gaat over het vervullen van een actieve rol, waar een zekere verantwoordelijkheid bij komt kijken. Ontwijk die term niet, maar gebruik hem gewoon!

Fantaseren over wat mogelijk is

Tenslotte brengt Kustaw het belang in van de kracht van taal en het vermogen om nieuwsgierig te blijven. “Wees waakzaam op de woorden die je gebruikt. Focus niet op de uitwassen van onrust en ongenoegen, maar help mensen om te denken vanuit wat ze wél willen. Voor zichzelf, hun kinderen en voor hun gemeente. Zaken voorstelbaar en visueel maken, is bij uitstek iets waar ontwerpers goed in zijn. Loket Ontwerpkracht, een ondersteunende dienst van programma Agenda stad, helpt bij het verbinden van ontwerpers en ontwerpkracht aan City en Town Deals. Ontwerpers versterken daarmee ook de innovatiekracht van een Deal.

We sluiten het gesprek af met de constatering dat het organiseren van een reflectiemoment bijzonder zinvol is, juist ook in de verkennende fase van een Deal. Kustaw zou zichzelf absoluut geen orakel noemen, maar hij zorgde zeker voor waardevolle inzichten en nieuwe gedachten waar het team mee verder kan.

Met de introductiemodule biedt Loket Ontwerpkracht de mensen die samenwerken in City Deals al in een vroeg stadium de mogelijkheid om kennis te maken met wat ontwerpkracht nu precies is, en hoe ze dat kunnen inzetten in een City Deal. Van Os: “De Introductiemodule is bedoeld voor alle City Dealers die ermee aan de slag willen gaan. Dat kan in verschillende fasen van een Deal, maar wij zeggen hoe eerder hoe beter, want dan heb je er het meeste profijt van.”

Kennismaken met het ontwerpproces

De Introductiemodule is een workshop van ongeveer drie uur, waarin deelnemers kennis maken met de verschillende fases van een ontwerpproces. De deelnemersgroep bestaat idealiter uit een groep van acht tot vijftien mensen. Bijvoorbeeld de dealmaker, projectleider, deelprojectleiders en communicatieadviseur van een Deal.

“We hanteren de principes van design thinking en duiken eerst met de deelnemers in: Wat is nou eigenlijk het vraagstuk?”, vertelt Kerstens. “Wie is de groep mensen waarvoor je dat vraagstuk moet oplossen? Waar gaat het vraagstuk over? Daarna maak je de stap naar het stellen van een goede – open -  ontwerpvraag, want die weet je vaak nog niet van tevoren. Daarna gaan we pas kijken naar wat voor ideeën we kunnen bedenken en wat voor mogelijke oplossingen er zijn voor die vraag.  We werken in een soort ‘snelkookpan’ want de stappen volgen elkaar snel op. De deelnemers maken per groepje een prototype van hun beste idee, dat ze vervolgens aan elkaar presenteren en waarop ze elkaar feedback geven. Zo kun je de eerste ideeën en oplossingen nog verder brengen. Daarmee hebben we de stappen van een  ontwerpproces in het kort doorlopen. De workshop sluit af met een reflectie op Wat we hebben nu eigenlijk met elkaar gedaan?. En wat heeft dit ons opgeleverd?”

Begin dit jaar kwamen Van Os en Kerstens met een eerste versie van de workshop. “Bij Agenda Stad zagen ze een mooie kans om deze uit te testen vertelt Van Os. “Dat deden we op een teammiddag bij Agenda Stad binnen BZK. Daarna hebben we nog enkele aanpassingen gedaan. De echte vuurdoop was afgelopen september bij de City Deal Tijdloze Grachten.”

Foto: Werken onder tijdsdruk tijdens de introductiemodule.

Mooie kans voor ontwerpen van het netwerk

Vlak voor de ondertekening van de City Deal zette Annemarij Kooistra, programmamanager City Deal Tijdloze Grachten, de Introductiemodule in bij het nieuw gevormde team. Ze moest daarvoor wel wat twijfels overwinnen. “Ontwerpend denken was niet nieuw voor mij;  bij projecten in de openbare ruimte is het natuurlijk wel gebruikelijk om met design thinking te werken. Maar een City Deal is geen project. ‘Past dit er wel bij?’, vroeg ik me af. Toen bleek dat het echt ook gaat om het ontwerpen van je netwerk van mensen, vond ik het wel interessant als toepassing. Ik zag een mooie kans om dit met het nieuwe team op te pakken, in een nieuwe fase, waarin we van kwartiermaken de stap maakten naar het echt doen. Dit instrument bleek daar heel geschikt voor.”

Het nieuw gevormde team bestaat uit de trekkers van de vier werklijnen in de City Deal, twee Dealmakers, een secretaris en twee trainees en Kooistra zelf. “Ik heb bewust gekozen om de workshop te doen vlak voor het ondertekenmoment, toen we voor het eerst als team bij elkaar zouden zijn”, vertelt Kooistra. “Dat heeft echt wat opgeleverd. We hebben elkaar leren kennen, en samen met elkaar nagedacht hoe we het netwerk van de City Deal zouden gaan vormgeven. Voor de nieuwe mensen was dit echt meteen een sprong in het diepe. Vooraf had ik de hoop dat we door middel van de workshop met elkaar zouden gaan nadenken over hoe we het zouden gaan vormgeven. En dat is gelukt, met de ideeën uit de workshop konden we als team op het ondertekenmoment direct starten.”

Verbinding maken met team en partners

Ter voorbereiding op de workshop stelden Van Os en Kerstens met Kooistra de vraag vast die tijdens workshop centraal moest staan. De City Deal Tijdloze Grachten wilde vooral verbinding maken tussen het team en de partners. Samen met de deelnemers zoomden de twee ontwerpers in de workshop in op  waarom ze dit zo belangrijk vonden. Ook keken ze naar de vragen achter de vraag, vertelt Kerstens. “Hoe kunnen we ervoor zorgen dat we elkaar beter kunnen vinden? Of hoe kunnen we ervoor zorgen dat we onze kennis beter delen? Daarvoor gebruiken we een format uit de ontwerpwereld. En zo gingen we steeds verder het ontwerpproces in.”

Uiteindelijk moesten de deelnemers brainstormen om in heel korte tijd acht ideeën te verzinnen. “Het is echt een snelkookpan. Dat is ook wel één van de krachten van deze workshop”, stelt Van Os. “Als ontwerpers zijn wij heel comfortabel met onzekerheid, als je nog niet weet welke keuzes je moet maken, en je maar moet gaan proberen. Dat is niet hoe de overheid werkt. Dus als wij in onze workshop activerende werkvormen aanreiken die in korte tijd uitgevoerd moeten worden, halen we ze een beetje uit hun comfortzone. Dat geeft ze mooie nieuwe ervaringen.”

Anders dan een kennismakingsrondje

In de snelkookpan van de Introductiemodule heeft het team van de City Deal Tijdloze Grachten elkaar beter leren kennen. “Dat is precies wat ik zocht hierin”, aldus Kooistra. “Je stelt elkaar toch andere vragen dan in een gewoon kennismakingsrondje. We gebruikten daarvoor beelden uit de workshopmodule om elkaar de vraag te stellen welke associaties jij bij de City Deal hebt. Er kwam duidelijk naar voren hoe iedereen erin stond, welke verwachtingen ze hebben en wat ze eruit willen halen. Dat is echt heel waardevol.”

Foto: Annemarij Kooistra

Het team dacht samen verder na over waar ze de komende tijd mee aan de slag moet. Dat begint met verdiepen in elkaar en in de partners, zoals de steden, departementen en kennisinstellingen. “We hebben echt nagedacht hoe we die verdieping kunnen maken op onze eerste landelijke City Deal-dag. Die hebben we met elkaar tijdens de sessie ook omgedoopt tot Grachtendag. Deze dag gaan we elk kwartaal organiseren met onze partners. Ons team heeft zichzelf op de eerste Grachtendag een opdracht meegegeven vanuit de workshop; zoek uit wat onze partners drijft. Ook hebben we onze vier werklijnen geïntroduceerd, niet door te zenden, maar juist door er met iedereen over in gesprek te gaan. Deze aanpak hebben we in de Introductiemodule met elkaar ontworpen.”

Van Os en Kerstens zagen hoe de deelnemers energie kregen van de workshop. “Het hielp ze gesprekken en gedachten te ordenen”, vertelt Kerstens. “Deelnemers waardeerden het lekker uit hun hoofd bezig zijn en gewoon doen.”

Kerstens zou graag zien dat de introductiemodule een standaard onderdeel wordt in het proces van een City Deal. “Eigenlijk is de Introductiemodule Ontwerpkracht een hele korte, compacte versie van het hele ontwerpproces. Het is een kennismaking met een manier van werken die veel mensen tot op dat moment nog niet ervaren hebben. In die zin brengt het iets nieuws en geeft het ook een aantal concrete tools om mee aan de slag te gaan. Dat proces wil je natuurlijk veel langer en uitgebreider uitsmeren over een City Deal, om dan relevante aanknopingspunten te vinden die helpen om tot experimenten of innovaties te komen. Het zou mooi zijn als er nog een vervolg komt op deze introductiemodule. Want uiteindelijk is de potentie van ontwerpkracht veel groter dan alleen een workshop.”

De keuze voor het gebruik van ontwerpend onderzoek binnen deze City Deal was vanzelfsprekend, vertelt Marleen de Ruiter, kwartiermaker bij de City Deal, werkzaam bij het ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening. Het idee voor de City Deal kwam zelfs voort uit eerdere ontwerpende onderzoeken -zoals die naar een integrale aanpak in wijken. “De belangrijkste les uit dit onderzoek was dat het noodzakelijk is om in die wijken meerdere opgaven tegelijkertijd aan te pakken. Dit is cruciaal om effectief binnen de bestaande ruimte, budgetten en tijd te kunnen werken. Ontwerpers zijn cruciaal om gezamenlijke belangen, knelpunten en kansen inzichtelijk te maken.”

Foto: Marleen de Ruiter

Ruimtelijk inzichtelijk

En laten er nou net in de City Deal en de community daaromheen relatief weinig ontwerpers betrokken zijn. Het waren vooral procesmanagers, projectmanagers, techneuten en beheerders, dus mensen vanuit een vrij technisch procesmatig, financiële of juridische achtergrond. “Dat is eigenlijk gek, want juist bij de openbare ruimte zou je ontwerpers verwachten”, gaat De Ruiter verder. “Het gaat altijd over maaiveldinrichting en ‘waar komen de bomen, hoe breed is het plein, waar zit het straatmeubilair?’ Juist nu je merkt dat de opgaven die nu urgent zijn, zoals klimaatadaptatie, de energietransitie, de warmtetransitie, allemaal onderwerpen zijn die in de openbare ruimte een plek moeten krijgen, is de vraag naar ontwerpers groot. Want waar ze samenkomen kom je alleen maar verder als je het ruimtelijk inzichtelijk kunt maken. En daar heb je die ontwerpende blik en die verbeelding echt voor nodig. Alleen dan zie je de gezamenlijke belangen, knelpunten en kansen bij elkaar.”

Ateliermeester

Om de zes ontwikkelteams binnen de City Deal, die elk een eigen aspect onderzochten van de bovengronds én ondergrondse openbare ruimte, te helpen ging Thijs van Spaandonk het laatste anderhalf jaar van de City Deal aan de slag als ateliermeester. Van Spaandonk, architect en medeoprichter van Bright, een research & development laboratorium voor onze leefomgeving, ontdekte en bewaakte als ateliermeester de rode raad in de verschillende ontwikkelteams. Daarnaast bleef hij het belang van een integrale aanpak van de openbare ruimte onder de aandacht brengen. “Mijn rol was om het samenhangende verhaal te creëren en een bredere visie op de stad te ontwikkelen. Wat is het integrale verhaal dat we proberen te vertellen? Waarom is die integrale aanpak in de openbare ruimte nou zo belangrijk? Waar bestaat die dan uit? Wat bedoel je dan precies met integraal? Wie moet er iets mee?”

De komst van de ateliermeester was ook echt nodig, vult De Ruiter aan: “Zelfs in de City Deal merkte je dat we het thema met werklijnen en ontwikkelteams alweer in stukjes gingen opknippen. Dat is ook normaal, want je kan niet aan alles tegelijkertijd werken. Maar op een gegeven moment wil je dat alles weer bij elkaar wordt gebracht. En dat doe je het liefst zo beeldend mogelijk. Dat werkt beter dan een nota schrijven. Visuele representatie speelt dan ook een belangrijke rol, en dat is waar de ateliermeester in beeld komt. Hij helpt om ideeën en oplossingen tastbaar te maken, en is bij uitstek de persoon die alles bij elkaar brengt en gezamenlijk de denkkracht organiseert.”

Eén grote spaghettisoep in de grond

Een van de inzichten die naar voren kwam door de ontwerpkracht in de City Deal, is de complexiteit van de ondergrondse infrastructuur. De Ruiter en Van Spaandonk beschrijven hoe Bright in staat was om deze complexiteit inzichtelijk te maken. Door het visueel weer te geven, konden ze betere gesprekken voeren met bestuurders en andere betrokkenen. Het idee was om niet alleen juridische documenten te presenteren, maar om het verhaal toegankelijker te maken. De Ruiter: “Bright heeft toen voor ons inzichtelijk gemaakt wat er eigenlijk in de ondergrond is gebeurd door de jaren heen; doordat er steeds systemen bijkomen is in de ondergrond een soort spaghettisoep van allerlei kabels en leidingen ontstaan. Ze hebben laten zien dat de regelgeving eigenlijk nooit op de goede manier is meegegroeid. Wat betekent dat voor de verschillende manieren van de stad ontwikkelen? Door het mooi inzichtelijk te maken, konden we het verhaal opeens wel goed vertellen  richting bestuurders en buitenwereld.”

Experts vanuit de gemeenten

Wat de City Deal vooral succesvol maakte, gaat Van Spaandonk verder, was de betrokkenheid en praktische samenwerking van experts vanuit de twaalf gemeenten. “Die vonden elkaar in het uitwisselen van kennis en best practices. Deze uitwisseling heeft echt geleid tot nieuwe inzichten en verbeterde aanpakken, en intensieve samenwerking. Wij hoefden dat proces alleen maar te faciliteren. Het ging vaak om zulke complexe opgaven dat we de experts niet inhoudelijk hoefden te ondersteunen, maar ons konden concentreren op onderzoekend optreden, de belangen bij elkaar brengen en daar vervolgens de rode draden uit halen.”

Nieuw platform voor integrale samenwerking

De succesvolle uitwisseling van kennis uit de City Deal krijgt nu een vervolg op het platform ISOR (Integrale Samenwerking Openbare Ruimte), dat op 4 november wordt gepresenteerd op de Dag van de Stad. “Het is zo belangrijk dat we een platform hebben waar we deze kennis kunnen samenbrengen.”, stelt De Ruiter. “Er zijn veel departementen betrokken bij de openbare ruimte en we willen niet dat gemeenten telkens weer ergens anders moeten aankloppen.”

Het platform ISOR biedt gemeenten een plek om hun kennis te delen en het organiseert korte, actiegerichte sprints om nieuwe kennis te ontwikkelen. Ook vind je informatie in de vorm van een e-learnings, webinars of workshops. "Hier kunnen mensen terecht met al hun vragen in de openbare ruimte, juist als die niet sectoraal zijn, maar integraal," voegt Van Spaandonk toe.

Ontwerpkracht heeft zich dus echt bewezen in de City Deal Openbare Ruimte. Van Spaandonk gelooft dat het ook in andere, toekomstige City Deals een belangrijke rol kan spelen en niet alleen als er een ruimtelijke component bij komt kijken. "Verbeeldingskracht helpt om concrete plekken en gevolgen van bepaalde doelen zichtbaar te maken," zegt hij. “Dit helpt om de dialoog te bevorderen en om sneller tot actie over te gaan.”

Ze ontwikkelde daarvoor de vernieuwende aanpak van ART based INNOVATION. De basis hiervoor deed Van Iperen op in Londen, waar ze een aantal maanden studeerde aan de gerenommeerde Slade School of Fine Art. “Ik leerde daar een compleet andere manier van werken,” vertelt ze. “Met meer dan 25 jaar ervaring in innovatieprogramma’s zag ik hoe kunst een brug kan slaan tussen creativiteit en bestuurlijke processen. Het werd mijn missie om het kunstenaarsdenken over te brengen naar het bedrijfsleven en de overheid. Daar wilde ik mee verder, en dat leidde uiteindelijk tot het oprichten van JAS artstudio.”

Kunstinterventies

Van Iperen heeft in haar aanpak een aantal art sparks, kunstinterventies, ontwikkeld, die ze inzet binnen innovatieprogramma’s van organisaties. “Ik creëer kunstmomenten binnen innovatietrajecten waarin ik mensen anders naar vraagstukken laat kijken,” legt ze uit. “Het gaat daarbij overigens niet alleen om een creatieve onderbreking; de inzichten moeten ook vertaald worden naar de praktijk. Wat leer je hiervan en wat ga je morgen anders doen?”

Een concreet voorbeeld van zo’n art spark was haar bijdrage vorig jaar aan het Impact Festival in Apeldoorn, waar beleidsmakers, creatievelingen en organisaties samenkwamen om regionale impactvraagstukken te bespreken. “Voor een ontwerptafel over gezondheid hebben we letterlijk de tafels op hun kop gezet. Vervolgens gaf ik de deelnemers een spiegel en vroeg hen: ‘Wanneer ben jij bereid om goed voor jezelf te zorgen?’ Dat is een compleet andere startvraag dan normaal. In plaats van meteen naar beleid te kijken, moesten mensen eerst bij zichzelf te rade gaan. Dit leidde tot waardevolle inzichten, zoals het besef dat mensen beter voor hun eigen gezondheid zorgen als kinderen hun drijfveer zijn.”

Denken als een kunstenaar

Het inzetten van kunst bij innovatie is niet nieuw. Menig project zet al een design thinker, creativiteitscoach of kunstenaar in. Volgens Van Iperen gaat haar aanpak echter verder dan alleen ‘artistiekelingen’ inschakelen voor creatieve sessies. “Als je een kunstenaar inhuurt, blijft het vaak bij een eenmalig inspirerend moment”, stelt ze. “Als je als deelnemer zélf leert denken als een kunstenaar, dan blijft die manier van kijken je je hele carrière bij. Het draait om waarnemingsvermogen, verbeeldingskracht en het openstaan voor onverwachte uitkomsten. In de bedrijfs- en overheidswereld werken we vaak doelgericht en lineair. Maar soms moet je juist loslaten waar je uitkomt, en dát levert nieuwe inzichten of oplossingen op.”

Tijdens de afgelopen edities van de Dag van de Stad in Arnhem en Apeldoorn kregen de deelnemers in Ontwerpateliers de kans om als een kunstenaar te leren kijken naar maatschappelijke vraagstukken op het gebied van stedelijke vernieuwing. “Met art sparks, gericht op het inzetten van je waarnemingsvermogen, verbeeldingskracht en je vermogen om conventieslos te laten, keken zij in 2,5 uur vanuit een heel ander perspectief naar vraagstukken waar zij soms al heel lang mee bezig waren. Dit leverde een totaal andere ervaring en heel andere inzichten die mee terug naar huis/werk gingen.”

Kunst als managementtool

De ART based INNOVATION-aanpak wint steeds meer terrein, mede door wetenschappelijk bewijs van de effectiviteit ervan. Van Iperen: “De inzet van de kunstenaarsmindset is een tool met wetenschappelijk bewezen resultaat. De Italiaanse wetenschapper Giovanni Schiuma (Cambridge University) toonde in zijn onderzoek ‘The Value of Arts for Business’ aan dat als je kunst serieus inzet als managementtool, je daadwerkelijk meer waarde creëert voor stakeholders, klanten en burgers. Dat helpt om organisaties te overtuigen van het nut van deze aanpak.”

Voor wie zelf aan de slag wil met ART based INNOVATION, biedt Van Iperen in haar aankomende boek ‘KUNSTWERKt’ een concreet stappenplan. “Met mijn boek wil ik organisatieprofessionals uitdagen om verder te kijken dan traditionele managementtools in hun aanpak van innovatievraagstukken. Ik heb daarvoor drie fasen geformuleerd: de planfase, ontwerpfase en uitvoerfase. Daarnaast beschrijf ik vijf typen art sparks die je kunt inzetten. Zo kan iedereen ermee aan de slag.”

Steeds complexere vraagstukken vragen om nieuwe manier van denken

Het belang van ART based INNOVATION binnen overheidsorganisaties groeit, stelt Van Iperen. “Overheden staan voor steeds complexere vraagstukken die sector- en beleidsgrenzen overstijgen. Gezondheid gaat bijvoorbeeld niet alleen over zorg, maar ook over infrastructuur, armoede en veiligheid. Met lineair denken kom je daar niet meer uit.”

Een goed voorbeeld van deze aanpak is een gemeente die duurzaamheid wilde stimuleren in een wijk. Van Iperen legt uit: “Vaak wordt er dan een campagne gestart of een loket geopend, maar wat wil je nu écht bereiken? In plaats van direct naar oplossingen te zoeken, begin je bij de bredere vraag. Wat moet er veranderen in de mindset van bewoners en ambtenaren? Door kunst in te zetten, kun je mensen helpen op een andere manier naar hun rol en impact te kijken.”

Van Iperen hoopt dat steeds meer organisaties het kunstenaarsdenken zullen omarmen. “Ik zie steeds vaker dat er binnen overheden mensen opstaan die zeggen: ‘We moeten dit anders aanpakken.’ Denk aan initiatieven als Agenda Stad of PONT, die ontwerpdenken binnen de overheid stimuleren. De sleutel is om het lineaire denken los te laten en te experimenteren met nieuwe manieren van kijken en werken.”

Ze raadt organisaties dan ook aan om er gewoon mee te beginnen. Al doende leer je. “Ga als een kunstenaar voor een leeg doek staan. Dan draait het om beginnen, om creëren, en om leren wat er ontstaat. Dat is het begin van blijvende vernieuwing in jouw organisatie.”

Lapidaire beweegt zich tussen beide werelden. Drie dagen per week werkt ze in de ‘regelwereld’ als social designer bij adviesbureauTwynstraGudde, en de rest van de week werkt ze als ‘ontregelaar’, als conceptueel kunstenaar. Binnen het driejarige programma De Publieke Ontwerppraktijk (PONT), geïnitieerd door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), onderzoekt ze hoe creatieve denkkracht beter kan worden ingezet bij maatschappelijke vraagstukken.

Nieuwe perspectieven

Maatschappelijke problemen worden steeds complexer en nieuwe perspectieven en methodieken zijn nodig om ze op te lossen. Maar hoe breng je ‘ontregelaars’, die comfortabel zijn met onzekerheid, samen met ‘regelaars’, die goed gedijen in structuren en regelgeving? Volgens Lapidaire is de sleutel niet om deze verschillen te elimineren, maar juist de spanningen bespreekbaar te maken. “De kracht zit erin dat we fundamenteel anders zijn”, legt Lapidaire uit. “In plaats van dat verschil te willen oplossen, moeten we juist de schuringen bespreekbaar maken, de spanningen omarmen in plaats van verwarring te voelen. Ik wil eraan meewerken dat de kunst- en creatieve sector meer betrokken wordt bij de maatschappelijke vraagstukken. We moeten dingen echt anders gaan doen. We hebben kunstenaars hard nodig om zich voor de samenleving in te zetten op deze vraagstukken.”

Cognitief vs. Creatief

De overheid pakt problemen vooral cognitief aan: kennis vergaren, methodes ontwikkelen en onderzoek doen voordat beslissingen worden genomen. Dit leidt echter vaak tot besluituitstel, stelt Lapidaire. “We willen eerst meer weten voordat we besluiten nemen, wat resulteert in nóg meer onderzoek en rapporten. Maar soms moeten we grotere keuzes durven maken.”

Er zijn echter onderliggende normen en waarden die ons daarbij beperken. Als voorbeeld daarvan noemt Lapidaire het gemak dat we in Nederland kennen. “Kijk concreet naar het watervraagstuk. In Nederland lijkt water een oneindige bron; als je de kraan opendraait, stroomt het gewoon. Hoe stimuleer je zuinig watergebruik als de infrastructuur geen schaarste uitstraalt? Misschien is een nieuwe campagne niet de oplossing, maar moeten we de kraan zelf herontwerpen? Dit soort fundamentele perspectiefverschuivingen vraagt om de denkwijze van ontwerpers en kunstenaars.”

De rol van taal

Taal speelt een grote rol bij de samenwerking tussen ambtenaren en ontwerpers. Lapidaire onderzocht dit vraagstuk binnen PONT door kunstenaars en ambtenaren te interviewen. Ze ontdekte dat de kern van de spanning ligt in de onderliggende waarden van beide groepen.

Ontwerpers werken vanuit hun eigen blik op de wereld, waarbij authenticiteit en uniciteit centraal staan. Ambtenaren daarentegen zijn dienstbaar aan het grotere geheel. Dit leidt tot de spanning tussen ‘mijn ontwerp’ en ‘verantwoording aan de maatschappij’. Lapidaire ontwikkelde de karakters Ont (de ontwerper) en Ambt (de ambtenaar) om deze dynamiek te visualiseren. “Als creatieveling heb je een ambtenaar naast je nodig die je helpt het concept toepasbaar te maken.”

Een succesvolle samenwerking tussen Ont en Ambt vereist wederzijds vertrouwen. Ontwerpers moeten de context en beperkingen van de overheid leren begrijpen, terwijl ambtenaren de kracht van het ontwerp steeds meer moeten erkennen. Lapidaire benadrukt dat je moet weten waar je goed in bent en daar open over moet zijn. “Door elkaars wereld te begrijpen, ben je beter in staat om oog te hebben voor de verschillen, maar kun je ook beter naar overeenkomsten zoeken die leiden tot een verandering. Zo creëer je impact.”

Hoe je dat doet? “Gewoon aangaan”, zegt Lapidaire. “Een langdurige samenwerking aangaan met elkaar en door het doen te leren. Open en nieuwsgierig naar elkaar zijn, en de wrijving bespreekbaar maken. Dat hoop ik te doen met Ont en Ambt, om in dat proces te begeleiden. Ont en Ambt beseffen dat ze uit verschillende werelden komen, dat ze de verschillen weten te waarderen, maar ook dat ze door het gesprek daarover te voeren, juist een volgende stap kunnen maken. Namelijk naar verandering of innovatie.”

Vaagtaal

Een taal die Lapidaire leerde kennen in haar werk is wat ze zelf vaagtaal noemt. Het is taal, die veel voorkomt bij de overheid, waarmee je het niet oneens kunt zijn, maar die je ook niet raakt. Vaak gaat het om abstracte, moeilijk te weerleggen beleidsformuleringen. “De wereld zit er vol mee. Vanuit de politiek snap ik het gebruik wel. Het is veilig. Het gevolg is dat er een elitair taalgebruik ontstaat, waarbij niemand aansprakelijk is omdat het zo multi-interpretabel is.”

Naast de striptekeningen organiseert ze daarom ook workshops over hoe je deze vaagtaal kunt inzetten. Want toch heeft vaagtaal ook een functie, gaat ze verder. Mensen die er bedreven in zijn, weten exact hoe ze een subsidieaanvraag moeten formuleren om goedkeuring te krijgen. Dit maakt het voor ontwerpers belangrijk om deze taal te begrijpen en waar nodig strategisch in te zetten. Aan de andere kant gebruiken ontwerpers ook weer taal die voor ambtenaren misschien vaag is. Het gaat erom elkaar beter te begrijpen. Tegelijkertijd moeten we kritisch blijven: wanneer helpt vaagtaal en wanneer belemmert de daadwerkelijke vooruitgang? “De schuringen die eronder liggen, moeten we blootleggen.”

Maar vooral geeft ze als advies mee: begin gewoon met samenwerken. “Creëer een veilige context waarin ontwerpers en ambtenaren langdurig kunnen samenwerken.”

Lees de serie striptekeningen die Fides Lapidaire maakte voor PONT, en de gespreksstarters voor een goede samenwerking die ze erbij schreef.

Waarom relaties de kern vormen van een City Deal

Een City Deal is een samenwerking tussen mensen met verschillende belangen, werkwijzen en verwachtingen. Tussen verschillende werelden, zelfs. Overheden werken met beleidsdocumenten en regels, bedrijven denken in investeringen en rendement, burgers willen vooral invloed en zeggenschap. En ergens in die mix moeten ze elkaar vinden. Want samen proberen ze iets voor elkaar te krijgen. Dat gaat niet vanzelf.

Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) constateert in een evaluatie van City Deals dat veel van zulke samenwerkingsverbanden te maken krijgen met obstakels: te weinig middelen, belemmerende regelgeving – en moeite met het op elkaar afstemmen van de werkwijzen. Serieuze uitdagingen, maar ze zeggen niet alles. Wat als deze problemen niet alleen over geld en regels gaan, maar ook over hoe mensen met elkaar omgaan? Als slechte communicatie, gebrek aan vertrouwen en onuitgesproken verwachtingen ervoor zorgen dat zulke obstakels groter worden dan nodig? Wat als het, met andere woorden, om relaties gaat?

Want dat gaat het in de kern, volgens mij. Ik kom dat in samenwerkingen rond maatschappelijke opgaven namelijk ontzettend vaak tegen: hoe sterker de relaties tussen betrokkenen, hoe sterker de gemeenschappelijke denkbeelden. En hoe krachtiger óf hardnekkiger de (on)gewenste gedragspatronen in die samenwerking. Het omgekeerde is ook waar: hoe zwakker de relaties, hoe meer gepolariseerd de denkbeelden en hoe harder gedragspatronen botsen. In beide gevallen geldt: de uitwerking in de dagelijkse praktijk is keihard voelbaar.

De impact van relatieproblemen op effectieve samenwerking in City Deals

Wat ik in het algemeen veel mis zie gaan in samenwerkingen rond maatschappelijke opgaven, kun je grofweg indelen in drie typen relatieproblemen:

1. Elkaar niet goed verstaan. Ik had het al over de botsing tussen werelden. Overheden werken met beleidsdocumenten en juridische kaders. Bedrijven denken in rendement en efficiëntie. Burgers willen invloed. Die werelden sluiten niet altijd vanzelf op elkaar aan. Als partijen niet actief investeren in wederzijds begrip, in eenheid van taal, dan ontstaat onduidelijkheid. En met onduidelijkheid ontstaat frustratie.  
2. Onderhandelen in plaats van samenwerken. Samenwerking wordt in de context van de publieke sector vaak benaderd als een onderhandeling: iedereen verdedigt zijn eigen belang en hoopt op de best mogelijke deal. Maar bij complexe stedelijke uitdagingen werkt dat niet. Als partijen niet naar het geheel kijken, ontstaat er polarisatie in plaats van verbinding. 
3. Een ongelijke verdeling van macht en eigenaarschap. Overheden hebben vaak het laatste woord, omdat zij de financiële en bestuurlijke kaders bepalen. Dat kan bij andere partijen het gevoel oproepen dat ze slechts uitvoerders zijn. Zonder gedeeld eigenaarschap haken mensen af. 

De problemen die het Planbureau signaleert rond de City Deals, kun je volgens mij ook bekijken als zulke relatieproblemen. Problemen met nieuwe werkwijzen betekenen in de praktijk vaak dat partijen elkaar niet goed begrijpen en moeite hebben om een gedeelde werkcultuur te ontwikkelen. Beperkte middelen en financiering (kunnen) leiden tot machtsverschillen en ongelijkwaardigheid in de samenwerking, wat kan resulteren in frustratie en wantrouwen. Regelgeving die als obstakel wordt ervaren, wijst niet alleen op bureaucratische stroperigheid, maar ook op een gebrek aan coördinatie en gezamenlijke verbeeldingskracht om oplossingen te vinden binnen de bestaande kaders. 

Met andere woorden: als de relaties tussen de betrokken partijen niet goed worden onderhouden, vergroten deze structurele belemmeringen hun impact. Dit betekent niet dat mogelijke samenwerkingsproblemen in een City Deal altijd direct voortkomen uit slecht relatiebeheer, maar het is duidelijk dat een sterke en goed onderhouden samenwerking het vermogen vergroot om met obstakels om te gaan. Omgekeerd kan een gebrek aan vertrouwen en communicatie ervoor zorgen dat kleine uitdagingen uitgroeien tot onoverkomelijke blokkades. 

De impact van sterke relaties op effectieve samenwerking in City Deals

Nu kan uit het voorgaande de indruk ontstaan dat er van alles misgaat in City Deals. Maar natuurlijk gaat er ook heel veel goed, en ook dat is toe te schrijven aan krachtige relaties. Zo ziet het Planbureau de mogelijkheid voor steden en het Rijk om in netwerkverband te opereren als belangrijk succes, want dat leidt tot een beter begrip van elkaars context en beleidskaders. Dit ‘meerlaags’ samenwerken bevordert de uitwisseling van kennis en kunde. Daardoor worden knelpunten sneller bespreekbaar en komen innovatieve oplossingen voor complexe vraagstukken als klimaatadaptatie en binnenstedelijk bouwen sneller in beeld.

Daarnaast blijkt uit onderzoek van Eva Vermeulen dat factoren zoals brede steun van stakeholders, timing en leiderschap van ‘beleidsentrepreneurs’ bijdragen aan het succes van City Deals. In de uitvoeringsfase zijn experimenteerruimte, een bottom-up werkwijze en goede onderlinge sociale relaties cruciaal voor succesvolle samenwerking, constateert ze. Een City Deal biedt daar volgens mij dan ook bij uitstek veel mogelijkheden voor. Het is in feite de perfecte context voor een relatie tussen heel verschillende partners, die met een looptijd van gemiddeld vier jaar, samen actief kunnen blijven werken aan verandering en verbetering.

De kracht van denken vanuit relaties

Door bevindingen uit evaluaties niet alleen als institutionele kwesties te zien, maar ook als relationele dynamieken, ontstaat een nieuw perspectief op hoe je City Deals effectiever kunt vormgeven. Want het opbouwen van vertrouwen en het creëren van een gedeeld eigenaarschap zijn essentieel voor het overwinnen van obstakels en het realiseren van gezamenlijke doelen.

Goede onderlinge relaties vormen de basis voor effectieve samenwerking en het succesvol implementeren van innovatieve oplossingen. Dit vraagt om aandacht voor hoe partners met elkaar omgaan, hoe ze macht en afhankelijkheid ervaren, en hoe ze gezamenlijk problemen oplossen. In plaats van te focussen op meer middelen of flexibelere regelgeving als dé oplossing, zou je het ontwerpen en versterken van de samenwerking dus ook als interventie kunnen zien.

Anders gezegd: als samenwerking draait om relaties, hoe zorg je er dan voor dat die relaties goed blijven? Hier komt ontwerpkracht in beeld.

De kracht van een ontwerpende aanpak

Ontwerpen van een effectieve City Deal gaat niet alleen over zoeken naar mogelijkheden voor stedelijke vernieuwing rond maatschappelijke vraagstukken. Het gaat bij uitstek ook over hoe mensen samenwerken, hoe processen lopen en hoe je tot nieuwe oplossingen komt. Een ontwerpende aanpak verschilt dan ook fundamenteel van hoe veel publieke organisaties en bedrijven gewend zijn te werken. Zij opereren in de wereld van het vaststellen, waarin men in onderhandelingen werkt aan een statisch eindbeeld, gestold in akkoorden en contracten (‘zo moet het worden, zo moet het gaan’), met vooraf bepaalde uitkomsten en meetbare resultaten.

Een ontwerpende aanpak werkt echter vanuit een dynamisch streefbeeld (‘zo zou het kunnen zijn’). Een streefbeeld laat een globale richting zien, die met verstand, gevoel en verbeeldingskracht wordt gekozen. Het je zaken voorstellen nodigt uit bovendien uit om open en iteratief de mogelijke toekomsten te verkennen. Niet door alleen rationele ideaalplaatjes te formuleren, maar óók door samen te dromen, te fantaseren en te voelen wat gewenst en mogelijk is. Dat maakt ruimte voor nieuwe perspectieven, veranderende omstandigheden en een breed scala aan actoren. En dat biedt voordelen: 

• Ontwerpen vanuit relaties maakt empathie en perspectiefwisseling onderdeel van het proces, wat helpt bij het overbruggen van verschillen. 
• In plaats van te onderhandelen over belangen, beginnen partijen met een gezamenlijke verkenning van mogelijkheden. Dit creëert betrokkenheid en gedeelde ambitie. 
• Iteratief werken en experimenteren zorgt ervoor dat oplossingen sneller gevonden worden, in plaats van alles vooraf vast te leggen. 
• Verbeelding helpt om abstracte problemen tastbaar te maken, waardoor samenwerking soepeler verloopt. 

Meer dan een handtekening: samen blijven zoeken naar wat écht werkt

City Deals kunnen de wereld écht mooier maken. Duurzamer, innovatiever en inclusiever. Maar alleen als ze niet verzanden in bureaucratie en belangenstrijd. City Deals die een ontwerpende aanpak omarmen en denken vanuit relaties, kunnen dat voorkomen. Ze kunnen niet alleen betere oplossingen bedenken, maar ook duurzamere samenwerkingen opbouwen. 

Want een ontwerpende aanpak kan helpen om vertrouwen te bouwen. Niet door te onderhandelen over standpunten, maar door samen mogelijkheden te verkennen. Niet door alles vooraf vast te leggen, maar door te experimenteren en te leren.

Een City Deal werkt niet omdat er een handtekening onder staat. Hij werkt als mensen in die samenwerking blijven investeren en steeds samen blijven zoeken naar de juiste weg richting het streefbeeld. Want net als in elke relatie geldt: de kracht zit niet in de afspraak, maar in hoe je elkaar elke dag blijft vinden. 

Over de auteur

Boudewijn Bugter is innovatieadviseur en oprichter van advies- en ontwerpbureau theRevolution. Met ruim 10 collega’s helpt hij publieke organisaties om anders te denken, te doen en te organiseren. Om samen te werken aan sociale innovatie en betere publieke dienstverlening. Met een ontwerpende aanpak, vanuit sterkere relaties en diepgaand begrip van behoeften. Zo maken we verandering tastbaar en bouwen we mee aan de maatschappij van morgen.

Wie dat ook weet, is Agenda Stad-collega Christopher Baan. Hij is niet alleen als dealmaker betrokken bij verschillende City Deals, maar ook iemand die zich graag verdiept in de theorie en praktijk van bestuurlijke vernieuwing, in alle facetten. Daarom gingen we bij Christopher te rade en vroegen hem, "Welke lees-, luister-, kijk- en ervaartips heb je nog meer voor ons rondom ontwerpkracht en innovatie?

Hans Vermaak: De logica van de lappendeken

Christopher: "Dit nieuwe boek van veranderexpert Hans Vermaak, biedt een unieke en praktische invalshoek in het vraagstuk hoe je verandering kan realiseren in complexe, taaie vraagstukken ‘die van iedereen en van niemand zijn’, zoals de energietransitie, de woonopgave, of de hervorming van de landbouw. De essentie? Drie soorten verbindingswerk, complexe problemen met finesse hanteren, en een lappendekenbenadering ofwel netwerkperspectief om naar verandering en impact te kijken."

• Luister het interview met Hans Vermaak in de Teamchange Podcast van Martijn Vroemen op Spotify
• Lees meer en bestel het boek De logica van de lappendeken op de website van Hans Vermaak

Experimenteren en opschalen

"Experimenteren en opschalen is een zeer lezenswaardig essay van de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur. Maar naast het essay heeft de NSOB ook een reeks video's over dit onderwerp gemaakt. En bovendien staat aflevering 5 van de NSOB-podcast Uit de school óók in het teken van opschaling. Daarin komen o.a. Hans Vermaak en Mark van Twist aan het woord."

• Lees, kijk en luister alle interessante kennis die de NSOB deelt over opschaling op de pagina Experimenteren en opschalen.

Can cities be the source of scalable innovations?

"Innovatie en nut en noodzaak daarvan om de vraagstukken van vandaag en morgen aan te pakken, is natuurlijk niet een thema dat zich beperkt tot ónze landsgrenzen. In het wetenschappelijke tijdschrift Stanford Social Innovation Review lees je online het artikel Scaling Innovation From Cities to Systems Change van Christof Brandter, over de kracht van stedennetwerken in maatschappelijke innovatie."

• Lees het artikel Scaling Innovation From Cities to Systems Change op de site van het SSIR.

Maarten Hajer en Jeroen Oomen: Captured Futures - Rethinking the Drama of Environment Politics

"Je kunt nog snel wat zitvlees kweken voor dit stevige academische werk van Hajer en Oomen (Urban Futures Studio, Universiteit Utrecht) want het boek verschijnt in april digitaal en in mei in hardcopy. De auteurs houden een betoog voor fundamenteler en creatiever nadenken over toekomst. Ze laten zien hoe veel mensen (ook in het publieke domein) eigenlijk ‘gevangen’ zitten in dominante toekomstbeelden, en we onszelf daarmee beperken om een leefbare en duurzame toekomst vorm te geven."

• Een toegankelijke samenvatting van het boek, vind je in de vorm van een essay door Jeroen Oomen in de essaybundel 'Met het oog op de toekomst' die gepubliceerd werd tgv De Staat van het Bestuur 2024.
• Lees meer over Captured Futures op de website van Oxford University Press.

Reimagining Public Institutions

"Reimagining Public Institutions is een nieuwe online en internationale community en beweging van overheidsvernieuwers die bewust kijken naar institutioneel ontwerp en innovatie in tijden van grote geopolitieke onzekerheid. Met o.a. Christian Bason (Transition Collective), Miliga Begovic (hoofd van UNDP’s Strategic Innovation Unit), Geoff Mulgan (Professor en Co-founder of the Institutional Architecture Lab), en Isabella Gady (Senior Expert bij Demos Helsinki)."

• Op 25 februari organiseerde de community een virtueel event. Dat is dus al voorbij, maar je vindt op de event-pagina wel achtergrondinformatie over de community en over hoe je je hierbij aan kunt sluiten. Lees de informatie.

Column Christiaan Bason over DOGE

Foto: Christopher Bason (foto van de website van CXO Suzanne Potjer)

"De Deen Bason is een expert op het gebied van overheidsinnovatie en voormalig directeur van het Danish Design Center. Hij is geen onbekende van het Agenda Stad netwerk, want eerder interviewde onze Chief Exploration Officer, Suzanne Potjer hem al eens. In deze prikkelende column schrijft Bason over twee conflicterende beelden op de overheid die in 2025 waarschijnlijk zullen clashen: Elon Musk’s en de DOGE ‘kettingzaag benadering’ van radicaal besparen op kosten en bureaucratie, vs. een toekomst van empowered, missie-gedreven publieke instituties."

• Lees de column The DOGE experiment: What is at stake?
• Lees het interview met Bason op de website van Chief Exploration Officer Suzanne Potjer

Frank Kumli over 'innovatiespieren'

"Ook in Zwitserland hebben ze innovatieexperts, en Frank Kumli is een gezaghebbende. Op LinkedIn geeft hij een mooie reflectie op een recente publicatie van de London School of Economics dat ingaat op de innovatiecapaciteit van Europese Steden. Hij roept op om meer te investeren in 'innovatiespieren', zoals leiderschaps-, organisatie-, analytische- en partnerschapkwaliteiten."

• Lees de reflectie van Kumli op LinkedIn
• Lees het LSE-rapport waar Kumli op reacteert, Public Innovation: building capacity in Europe's city governments.